POVIJEST
371
čovjek nije onaj koji, budući sam bitkom, disponira bićima,
čovjek nije creator bića, nego je mijenjanje bitka o d n o s
čovjeka spram bitka, o d n o s po kojem donosi čovjek iz
bitka ono š t o j e u n j e m u v e ć o m o g u ć e n o a na
s t a j e kad se zbiva odnos. Po Marxovim riječima: »On
(čovjek, V. S.) razvija potencije, koje u njoj (prirodi, V. S.)
drijemaju...« (»Kapital«, I., Zgb., 1947, str. 134). (U tom
smislu mi smo u našem spomenutom članku pokazali da
produkcija, proizvodnja nije kreacija, nego, kako Marx reče,
r e p r o d u k c i j a prirode).
Konkretno rečeno, da kamen može biti sjekirom, ne
proizlazi samo ni iz neke apsolutne invencije čovjeka ni iz
kamena kao »ove ovdje« s t v a r i , nego u r e a l i t a s ka
mena »drijema« (Marx) mogućnost i n s t r u m e n t a l n o s t i
sjekire. Naravno, što će od tog dvoga ili kao nešto treće
itd. p o v i j e s n o b i t i , kao š t o će nešto nastupiti u po
vijesnom svijetu — ovisi samo o s p e c i f i č n o s t i odnosa
čovjeka spram bitka, ili, što je samo drugi vid istog, o
s p e c i f i č n o m p o l o ž a j u čovjeka među bićima, tj. o
onome što Marx naziva niveau-om i kvalitetom proizvodnih
snaga. Ovaj se niveau i kvalitet ne može, naravno, otčitati
iz »biti« odnosa,7 nego samo svaki put »iskustveno« utvrditi
(iako je u samom odnosu sadržano to da je »promjenljiv«,
to će reći p o v i j e s t a n ) . Za nas je ovdje važno imati u
vidu da su »proizvodne snage« svagda p o v i j e s n a veličina,
tj. da su »rezultat« zbivanja c i j e l o g p o v i j e s n o g
s k l o p a (odnosa čovjeka, bitka i bića).8
7 Dakako, ako taj odnos uzmemo u apstraktno-analitičkom
»prosjeku«.
8 Nema .spekulativne »dedukcije« povijesne posebnosti »pro
izvodnih snaga«, što ne znači puko njihovo »primanje na znanje«
sa strane onog koji ih sebi »historijski« predstavlja, što ne znači
njihovu »golu taktičnost«, »puku danost«, koju valja naprosto
»utvrditi«. — Povijesni odnos (sklop) nije samo u svojoj »formal
noj«, »opće važećoj« strukturi tako nešto kao tek subjektivni ili
objektivni »transcendentalni« uvjet nastupa faktičkih »proizvodnih
snaga« i odnosa koji im odgovaraju. On nije samo ni spekulativno
jedinstvo »formalnog« i »materijalnog« nego, preko njega, iznad
i ispred njega, takova izvorna punina da su »apstrakcije« (kao
